Pelin Doğan Nergiz1 Saraçhane Arkeoloji Parkı, İstanbul’un çok katmanlı tarihini mekânsal süreklilikler ve kesintiler üzerinden okunabilir kılan nadir kentsel alanlardan biridir. Bu çalışmada, Erken Bizans dönemine ait Polyeuktos Kilisesi’nden başlayarak, Osmanlı dönemine ait cami ve hamamlar ile Cumhuriyet dönemi imar faaliyetlerine kadar uzanan süreçte alanın geçirdiği dönüşüm detaylı olarak incelenmiştir. Arkeolojik kazı verileri, mimarlık tarihi araştırmaları, Osmanlı arşiv belgeleri ve 19.-20. yüzyıl haritalarının çakıştırılmasıyla hazırlanan analizler sayesinde hem yapısal hem morfolojik süreklilik ve kopuşlar değerlendirilmiştir. Özellikle Henri Prost’un plan kararları ve Menderes dönemi uygulamaları, Saraçhane’nin tarihî dokusunda radikal değişimlere yol açmış ancak bu yıkımlar aynı zamanda toprak altındaki Bizans katmanlarının da fark edilmesini sağlamıştır. Bu bağlamda çalışma, sadece geçmişe ait yapıların belgelenmesini değil, bu yapıların mekânsal bağlam içindeki konumlanışlarını ve birbirleriyle kurdukları ilişkiyi de göz önüne alarak, çok katmanlı kentsel peyzajın dönüşümünü bütüncül bir yaklaşımla ele almayı hedeflemiştir. Saraçhane Arkeoloji Parkı’nda yapılan kentsel morfolojik analizler; kazı alanı ve park alanı olmak üzere iki ölçekte gerçekleştirilmiş, tarihsel haritaların güncel kent dokusuyla üst üste çakıştırılmasından elde edilen sentezler, bölgenin kent belleğindeki sürekliliklerini ve kesintilerini açıkça ortaya koymuştur. Elde edilen bulgular, alanın hem arkeolojik hem de kentsel gelişim açısından korunması, sunulması ve yeniden yorumlanması gerektiğini vurgulamakta; bu yönüyle Saraçhane’nin, İstanbul’un çok katmanlı tarihinin temsil mekânlarından biri olarak ele alınmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Abstract
Saraçhane Archaeological Park is one of the rare urban spaces in Istanbul through which the city's multilayered history can be read via spatial continuities and ruptures. This study examines in detail the area's transformation from the Early Byzantine period—marked by the Church of St. Polyeuktos—to the Ottoman-era mosques and baths, and finally to the urban planning interventions of the Republican period. The study evaluates structural and morphological continuities and disruptions by synthesising data from archaeological excavations, architectural history research, Ottoman archival documents, and the overlay of 19th-20th century historical maps. In particular, the planning decisions of Henri Prost and the interventions during the Menderes era caused radical transformations in Saraçhane's historical fabric. However, these demolitions simultaneously enabled the rediscovery of Byzantine layers previously buried underground. Rather than merely documenting historical structures, this study adopts a holistic approach to analyse their spatial configurations and interrelations, aiming to interpret the transformation of the multilayered urban landscape. The urban morphological analyses conducted in Saraçhane Archaeological Park—at the scales of the excavation and park areas—reveal, through the superimposition of historical maps with the contemporary urban fabric, the continuities and discontinuities embedded in the city's memory. The findings emphasise the necessity of conserving, presenting, and reinterpreting the site from an archaeological and an urban development perspective, underlining Saraçhane's significance as one of the key representational spaces of Istanbul's stratified urban history.